استخراج مواد معدنی، در کنار نقش مهمی که در رشد اقتصادی ایفا می‌کند، به‌عنوان یکی از صنایع اثرگذار بر محیط‌زیست شناخته می‌شود. آلودگی منابع آبی، تخریب پوشش گیاهی، تولید پسماندهای خطرناک، و انتشار گازهای گلخانه‌ای، بخشی از پیامدهای زیست‌محیطی فعالیت‌های معدنی است. بر همین اساس، در سطح جهانی، استانداردها و چارچوب‌های سخت‌گیرانه‌ای برای کاهش اثرات مخرب این صنعت تدوین شده است. بررسی و مقایسه این استانداردها با وضعیت موجود در ایران، گامی مؤثر در جهت بهبود عملکرد زیست‌محیطی معادن کشور به شمار می‌آید.
جایگاه قوانین زیست‌محیطی در صنعت معدن جهان
در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته، ملاحظات زیست‌محیطی به بخش جدانشدنی از فرایند اکتشاف، استخراج و فرآوری تبدیل شده‌اند. کشورهایی مانند کانادا، استرالیا، سوئد و شیلی، از پیشروترین کشورها در زمینه اجرای استانداردهای زیست‌محیطی معدنی محسوب می‌شوند. در این کشورها، شرکت‌های معدنی ملزم به رعایت الزاماتی مانند:
- ارزیابی جامع اثرات زیست‌محیطی پیش از آغاز هرگونه عملیات
- بازیابی کامل سایت‌های معدنی پس از پایان عمر معدن
- نظارت مستمر بر کیفیت هوا، آب و خاک در اطراف معدن
- رعایت حدود مجاز انتشار آلاینده‌ها طبق استانداردهای بین‌المللی
- مشارکت جوامع محلی در فرایند تصمیم‌گیری زیست‌محیطی
هستند. نهادهایی مانند آژانس حفاظت از محیط‌زیست ایالات متحده (EPA) و آژانس بین‌المللی انرژی (IEA)، چارچوب‌هایی برای پایش و گزارش‌دهی شفاف عملکرد زیست‌محیطی شرکت‌ها ارائه می‌دهند. از سوی دیگر، استانداردهای بین‌المللی مانند ISO 14001 و ICMM Performance Standards نیز به‌طور گسترده در معادن دنیا پیاده‌سازی می‌شوند.
وضعیت استانداردهای زیست‌محیطی معادن در ایران
در ایران، مسئولیت نظارت زیست‌محیطی بر معادن به‌عهده سازمان حفاظت محیط‌زیست و وزارت صنعت، معدن و تجارت است. در مقررات ملی، انجام مطالعات ارزیابی اثرات زیست‌محیطی (EIA) برای پروژه‌های معدنی الزامی است. با این حال، اجرای دقیق و شفاف این استانداردها در عمل با چالش‌هایی همراه است:
- ضعف در اجرای کامل و مؤثر مطالعات EIA پیش از صدور مجوز
- نبود سیستم‌های آنلاین پایش آلودگی و گزارش‌دهی عمومی
- محدودیت منابع انسانی و فنی در دستگاه‌های نظارتی
- فشارهای اقتصادی و اولویت یافتن بهره‌برداری اقتصادی بر حفاظت محیط‌زیست
- ناهماهنگی و تداخل وظایف بین نهادهای متولی
در برخی معادن بزرگ کشور، اقداماتی برای بهبود وضعیت زیست‌محیطی آغاز شده است. استفاده از فیلترهای صنعتی، تصفیه‌خانه‌های پساب، طرح‌های جنگل‌کاری در اطراف معدن، و مدیریت پسماندهای خطرناک، از جمله اقدامات مثبت انجام شده است. با این حال، این اقدامات هنوز به یک استاندارد عمومی تبدیل نشده‌اند.
مقایسه نقاط قوت و ضعف ایران با کشورهای پیشرو
در مقایسه با کشورهای پیشرفته معدنی، ایران از نظر تدوین مقررات زیست‌محیطی در وضعیت نسبتاً قابل قبولی قرار دارد، اما در زمینه اجرا، نظارت، و شفاف‌سازی داده‌ها با ضعف جدی روبه‌رو است. به عنوان مثال:
- در کانادا و استرالیا، گزارش‌های زیست‌محیطی معادن به‌صورت عمومی منتشر می‌شود، در حالی‌که در ایران، این اطلاعات معمولاً محرمانه باقی می‌مانند یا به‌صورت محدود منتشر می‌شوند.
- در شیلی، معادن ملزم به سرمایه‌گذاری در فناوری‌های سبز مانند بازیافت آب و انرژی خورشیدی هستند، اما در ایران، چنین الزاماتی به‌طور گسترده اعمال نمی‌شود.
- کشورهایی مثل سوئد از مکانیزم‌های بازارمحور مانند مالیات بر آلودگی و مشوق‌های سبز بهره می‌گیرند، ولی در ایران، نظام انگیزشی در این زمینه هنوز به بلوغ نرسیده است.
راهکارهای ارتقاء استانداردهای زیست‌محیطی در معادن ایران
برای نزدیک شدن به استانداردهای جهانی و کاهش شکاف موجود، چند اقدام کلیدی می‌تواند موثر واقع شود:
- تدوین نقشه راه ملی زیست‌محیطی برای صنعت معدن با مشارکت نهادهای علمی، صنعتی و مدنی
- تقویت سیستم‌های پایش لحظه‌ای آلودگی در سایت‌های معدنی و ارائه دسترسی عمومی به داده‌ها
- اصلاح نظام مجوزدهی و الزام به اجرای واقعی مطالعات EIA پیش از شروع پروژه
- ارائه مشوق به معادن سبز از طریق کاهش مالیات، امتیازات صادراتی و تسهیلات بانکی
- آموزش مدیران و کارشناسان معدن در زمینه استانداردهای بین‌المللی محیط‌زیست
- گسترش همکاری‌های بین‌المللی برای انتقال دانش فنی و تجربه‌های موفق
استانداردهای زیست‌محیطی در صنعت معدن، ابزار کلیدی برای حفظ منابع طبیعی، سلامت جامعه و توسعه پایدار به شمار می‌آیند. مقایسه وضعیت ایران با کشورهای پیشرو نشان می‌دهد که مسیر روشنی برای ارتقاء عملکرد زیست‌محیطی معادن وجود دارد، مشروط بر آنکه اراده‌ای جدی برای تقویت اجرای مقررات، ارتقاء شفافیت، و مشارکت ذی‌نفعان وجود داشته باشد. حرکت به سمت معادن سبز، نه‌تنها یک الزام قانونی، بلکه ضرورتی اخلاقی و راهبردی برای آینده معدن‌کاری در ایران است.
